Thế kỉ xviii xix là gì? Các nghiên cứu khoa học liên quan

Khái niệm thế kỷ XVIII và XIX

Thế kỷ XVIII (1701–1800) và thế kỷ XIX (1801–1900) là hai giai đoạn kế tiếp nhau trong lịch sử cận đại và hiện đại, chứng kiến sự chuyển mình mạnh mẽ về chính trị, xã hội, công nghệ và tư tưởng trên phạm vi toàn cầu. Đây là thời kỳ các quốc gia châu Âu thiết lập đế chế thuộc địa, thúc đẩy công nghiệp hóa và truyền bá mô hình nhà nước hiện đại ra khắp thế giới.

Thế kỷ XVIII thường được gắn liền với sự phát triển của khoa học tự nhiên, các lý thuyết chính trị mang tính khai sáng, và khởi nguồn của những cuộc cách mạng dân chủ như Cách mạng Mỹ và Cách mạng Pháp. Sang thế kỷ XIX, thế giới chứng kiến quá trình công nghiệp hóa sâu rộng, chủ nghĩa thực dân lan mạnh, và sự ra đời của nhiều quốc gia hiện đại ở cả phương Tây và phương Đông.

Hai thế kỷ này đánh dấu sự hình thành và phát triển của nền kinh tế tư bản chủ nghĩa, sự mở rộng của thị trường toàn cầu, và đặt nền móng cho trật tự thế giới hiện đại. Trong lịch sử nhân loại, đây là giai đoạn có tốc độ thay đổi nhanh và quy mô ảnh hưởng sâu rộng chưa từng có.

Bối cảnh lịch sử toàn cầu

Vào đầu thế kỷ XVIII, thế giới vẫn bị chi phối bởi các đế chế quân chủ chuyên chế như Pháp Bourbon, Nga Romanov, Trung Quốc nhà Thanh, và Đế chế Ottoman. Hệ thống phong kiến còn hiện diện ở nhiều khu vực, cùng với nền kinh tế nông nghiệp truyền thống. Trong khi đó, các quốc gia Tây Âu như Anh, Hà Lan và Bồ Đào Nha bắt đầu mở rộng ảnh hưởng ra các châu lục khác thông qua thương mại và chiếm đóng thuộc địa.

Sang thế kỷ XIX, cục diện toàn cầu thay đổi mạnh mẽ dưới tác động của Cách mạng công nghiệp, sự trỗi dậy của chủ nghĩa tư bản công nghiệp và chủ nghĩa dân tộc. Nhiều quốc gia ở châu Âu tiến hành cải cách thể chế, mở rộng quyền công dân, và xây dựng các bộ máy hành chính hiện đại. Sự xuất hiện của các quốc gia dân tộc như Đức, Ý, Nhật Bản làm thay đổi cán cân quyền lực toàn cầu.

Bảng dưới đây tổng hợp một số sự kiện nổi bật trong từng thế kỷ:

Sự kiện	Thế kỷ XVIII	Thế kỷ XIX
Cách mạng lớn	Cách mạng Mỹ (1776), Cách mạng Pháp (1789)	Các cuộc cách mạng năm 1848, Thống nhất Đức – Ý
Đổi mới chính trị	Chế độ quân chủ lập hiến bắt đầu hình thành	Lan rộng mô hình nhà nước pháp quyền và dân chủ nghị viện
Chiến tranh đáng chú ý	Chiến tranh Bảy năm (1756–1763)	Chiến tranh Napoléon, Nội chiến Hoa Kỳ

Cách mạng công nghiệp và ảnh hưởng của nó

Cách mạng công nghiệp lần thứ nhất khởi nguồn từ nước Anh vào cuối thế kỷ XVIII với sự ra đời của các phát minh cơ khí như máy dệt, máy kéo sợi và đặc biệt là máy hơi nước. Các tiến bộ này nhanh chóng lan rộng sang Pháp, Đức, Mỹ và nhiều nước khác, làm thay đổi hoàn toàn cấu trúc sản xuất và lực lượng lao động.

Thế kỷ XIX chứng kiến cách mạng công nghiệp lần thứ hai, nổi bật với sự phát triển của điện năng, hóa học công nghiệp, luyện kim, và giao thông vận tải như tàu hỏa, tàu hơi nước và sau này là ô tô. Kết quả là sự hình thành các đô thị công nghiệp, tầng lớp công nhân và sự gia tăng nhanh chóng của sản lượng hàng hóa, dịch vụ.

Một số thành tựu công nghệ tiêu biểu:

• Máy hơi nước (James Watt)
• Đầu máy xe lửa (George Stephenson)
• Điện thoại (Alexander Graham Bell)
• Đèn điện (Thomas Edison)

Cách mạng công nghiệp đã thúc đẩy tăng trưởng kinh tế vượt bậc, nhưng đồng thời cũng gây ra những hệ lụy xã hội như điều kiện lao động khắc nghiệt, ô nhiễm môi trường, và phân hóa giàu nghèo rõ rệt. Nhiều quốc gia buộc phải điều chỉnh chính sách và cải cách thể chế để ứng phó với các vấn đề mới nảy sinh.

Phong trào khai sáng và sự phát triển tư tưởng

Phong trào khai sáng thế kỷ XVIII nổi lên tại châu Âu, chủ yếu tại Pháp, Anh và Đức, với tinh thần đề cao lý trí, khoa học và quyền cá nhân. Các nhà tư tưởng như Voltaire, Rousseau, Montesquieu và Kant đã đóng vai trò trung tâm trong việc truyền bá những giá trị về tự do, bình đẳng, và phản biện với chế độ quân chủ chuyên chế.

Khẩu hiệu nổi bật “Tự do – Bình đẳng – Bác ái” từ Cách mạng Pháp được xem là đỉnh cao của tư tưởng Khai sáng, mở đường cho hàng loạt cải cách về giáo dục, hiến pháp và pháp luật tại nhiều quốc gia. Phong trào này cũng tạo tiền đề cho sự phát triển của chủ nghĩa dân tộc, chủ nghĩa thế tục và các học thuyết xã hội – chính trị hiện đại.

Một số tác phẩm và nhân vật tiêu biểu:

• “Tinh thần pháp luật” – Montesquieu
• “Khế ước xã hội” – Rousseau
• “Phê phán lý tính thuần túy” – Immanuel Kant

Phong trào khai sáng không chỉ thay đổi hệ tư tưởng chính trị mà còn tác động đến khoa học, tôn giáo và mô hình giáo dục, góp phần hình thành nên nền văn minh phương Tây hiện đại.

Các cuộc cách mạng chính trị và xã hội

Thế kỷ XVIII–XIX là thời kỳ nổ ra hàng loạt cuộc cách mạng làm thay đổi toàn diện cấu trúc chính trị – xã hội ở nhiều quốc gia. Các cuộc cách mạng này chủ yếu xuất phát từ mâu thuẫn giữa chế độ phong kiến bảo thủ với các tư tưởng tự do, bình đẳng và dân chủ hình thành từ phong trào Khai sáng.

Cách mạng Mỹ (1776) đánh dấu sự ra đời của nước cộng hòa đầu tiên dựa trên nguyên tắc tự trị và pháp quyền. Cách mạng Pháp (1789) đã lật đổ chế độ quân chủ chuyên chế, khẳng định các giá trị phổ quát về quyền con người và xây dựng mô hình nhà nước thế tục, dân chủ. Các cuộc cách mạng năm 1848 tại châu Âu tiếp tục lan tỏa tinh thần tự do, cải cách chế độ quân chủ và thúc đẩy hình thành quốc gia dân tộc.

Một số đặc điểm chung của các cuộc cách mạng thời kỳ này:

• Do tầng lớp trung lưu, trí thức và nông dân lãnh đạo
• Chống lại đặc quyền phong kiến và bất công xã hội
• Hướng đến xây dựng hiến pháp, pháp quyền và quyền công dân

Chủ nghĩa thực dân và sự phân chia thuộc địa

Sự phát triển của công nghiệp và nhu cầu mở rộng thị trường khiến các cường quốc châu Âu bước vào thời kỳ xâm lược thuộc địa quy mô lớn. Cuối thế kỷ XIX, gần như toàn bộ châu Phi, Nam Á và Đông Nam Á đã bị chia cắt thành thuộc địa hoặc lãnh thổ bảo hộ.

Thế kỷ XIX là thời kỳ đỉnh cao của “chủ nghĩa đế quốc mới” (New Imperialism), khi các quốc gia như Anh, Pháp, Bỉ, Đức, Ý và sau này là Mỹ và Nhật đua nhau kiểm soát lãnh thổ ở châu Phi và châu Á. Chiến lược chiếm đóng bao gồm cả vũ lực, ngoại giao ép buộc, và thiết lập hệ thống hành chính bản xứ phụ thuộc.

Bảng sau minh họa sự phân chia thuộc địa ở châu Phi vào cuối thế kỷ XIX:

Quốc gia thực dân	Lãnh thổ kiểm soát tại châu Phi
Anh	Ai Cập, Sudan, Nam Phi, Kenya, Uganda...
Pháp	Algérie, Maroc, Senegal, Madagascar...
Đức	Nam Tây Phi (Namibia), Đông Phi (Tanzania)...
Bỉ	Congo (nay là Cộng hòa Dân chủ Congo)

Việc chia cắt thuộc địa không chỉ dẫn đến xung đột giữa các đế quốc, mà còn để lại hậu quả lâu dài về chính trị, kinh tế và xã hội tại các nước thuộc địa, kéo dài cho tới thế kỷ XX.

Những tiến bộ trong khoa học và y học

Thế kỷ XVIII–XIX là thời kỳ bùng nổ của khoa học tự nhiên, đánh dấu sự hình thành và phát triển của nhiều ngành học nền tảng như hóa học hiện đại, sinh học tiến hóa, vật lý học cổ điển, và y học lâm sàng. Các nhà khoa học thời kỳ này không chỉ đưa ra lý thuyết mà còn ứng dụng thực tiễn vào sản xuất và đời sống.

Trong vật lý, Isaac Newton đặt nền tảng cho cơ học cổ điển. Trong hóa học, Antoine Lavoisier đưa ra định luật bảo toàn khối lượng. Sinh học hiện đại chịu ảnh hưởng sâu sắc từ Charles Darwin với thuyết tiến hóa qua chọn lọc tự nhiên. Trong y học, Louis Pasteur và Robert Koch khám phá vi sinh vật gây bệnh, mở đường cho tiêm chủng và kiểm soát dịch bệnh.

Các công thức khoa học tiêu biểu:

• Định luật hấp dẫn: $F = G \frac{m_1 m_2}{r^2}$
• Định luật Ohm trong điện học: $V = IR$
• Định luật bảo toàn khối lượng: tổng khối lượng các chất phản ứng bằng tổng khối lượng sản phẩm

Văn hóa, nghệ thuật và triết học thời kỳ này

Văn hóa và nghệ thuật thế kỷ XVIII–XIX mang tính đa dạng và chuyển tiếp rõ nét giữa các trào lưu. Từ tân cổ điển đề cao lý trí và trật tự, đến chủ nghĩa lãng mạn với cảm xúc mạnh mẽ, và sau đó là hiện thực phản ánh cuộc sống công – nông đầy khó khăn trong đô thị hóa và công nghiệp hóa.

Âm nhạc phát triển rực rỡ với các tác phẩm kinh điển của Mozart, Beethoven, Chopin. Mỹ thuật ghi nhận các tên tuổi như Delacroix, Goya và Turner. Trong văn học, Charles Dickens, Victor Hugo, Tolstoy… đều phản ánh mâu thuẫn xã hội đương thời. Ở triết học, thời kỳ này chứng kiến sự hình thành chủ nghĩa duy vật biện chứng (Hegel, Marx), chủ nghĩa hiện sinh sơ khai và phản tư sâu sắc về bản thể con người.

Một số trào lưu văn hóa tiêu biểu:

• Tân cổ điển (Neoclassicism)
• Lãng mạn (Romanticism)
• Hiện thực (Realism)
• Biểu tượng (Symbolism – cuối thế kỷ XIX)

Ảnh hưởng của thế kỷ XVIII–XIX đến thế giới hiện đại

Những thay đổi trong hai thế kỷ này có tác động lâu dài tới toàn bộ thế giới hiện đại. Các nguyên lý về dân quyền, pháp quyền, thị trường tự do, phân quyền chính trị, giáo dục phổ cập và y tế công cộng đều có cội nguồn từ thời kỳ này. Việc phát triển nhà nước pháp quyền và mô hình kinh tế thị trường đặt nền móng cho thế kỷ XX và XXI.

Những yếu tố di sản quan trọng:

• Hình thành hệ thống nhà nước hiện đại (bộ máy hành chính, luật pháp, ngân sách...)
• Chuẩn hóa giáo dục quốc dân và hệ thống đại học
• Thúc đẩy toàn cầu hóa qua thương mại và công nghệ
• Xây dựng nền khoa học thực nghiệm và nghiên cứu cơ bản

Thế kỷ XVIII–XIX là thời đại bản lề giữa truyền thống và hiện đại, giữa phong kiến và công nghiệp, giữa thần quyền và lý tính. Những chuyển động sâu sắc của thời kỳ này vẫn đang ảnh hưởng đến mọi lĩnh vực đời sống toàn cầu.

Tài liệu tham khảo

1. Encyclopedia Britannica – 18th Century
2. Encyclopedia Britannica – 19th Century
3. National Geographic – Scramble for Africa
4. History.com – Industrial Revolution
5. Stanford Encyclopedia of Philosophy – Enlightenment
6. Science History Institute – Antoine Lavoisier
7. Nature Education – Darwin and Natural Selection